ریاض العارفین

ریاضُ العارِفین، تذکره‌ای در معرفی احوال و آثار 354 تن از شاعران عارف، حکیمان و اهل فضل، همراه با منتخبی از اشعار عرفانی آنان. این کتاب، اثر میرزا رضاقلی خان (1215-1288 ق / 1800-1871 م)، متخلص به «هدایت» و ملقب به «امیرالشعرا»، پسر محمدهادی نوری طهرانی است که آن را در 1260 ق / 1844 م نوشته، و چنان‌که خود در مقدمۀ (حدیقۀ) کتاب آورده، به محمد شاه قاجار تقدیم کرده است (ص 9-10؛ گلچین، 1 / 666؛ آقابزرگ، 11 /  329؛ حبیبی، 1 / 84؛ ریو، 91-92؛ استوری، I(2)/ 911؛ مولوی مطیع‌الرحمان، 28).

ریاض العارفین مشتمل بر این بخشها ست: یک حدیقه یا مقدمه، دو روضه، یک فردوس، و یک خلد یا اختتامیه. حدیقه در حکم مقدمه‌ای متشکل از 6 گلبن است که نویسنده در آنها به شرح برخی از مهم‌ترین مفاهیم تصوف و عرفان و اصطلاحات عارفان می‌پردازد. این گلبنها عبارت‌اند از: گلبن اول، در تبیین حقیقت تصوف؛ گلبن دوم، در ذکر صفات و طبقات سالکان؛ گلبن سوم، در فضیلت ذکر و اهل ذکر؛ گلبن چهارم، در توضیح ذکر و فکر؛ گلبن پنجم، در تعریف انسان کامل و سلسلۀ اهل طریقت؛ و گلبن ششم، در بیان اصطلاحات عارفان (نک‍ : ص 11-32).

پس از حدیقه، روضۀ اول است که هدایت در آن، شرح زندگی، و گاه اشعار 170 تن از مشایخ و بزرگان عارف را به ترتیب الفبا می‌آورد. این بخش با بایزید بسطامی (د 234 یا 261 ق /  848 یا 875 م) آغاز می‌شود و با یوسف باطنی هندی، پایان می‌یابد (نک‍ : ص 33 بب‍ ‌). پس‌ازآن، روضۀ دوم است که به شرح زندگی و اشعار حدود 100 تن از حکیمان، فیلسوفان عارف و شاعران اختصاص دارد و به ترتیب الفبایی، از ابوعلی سینا آغاز می‌شود و به یحیى لاهیجی پایان می‌گیرد (نک‍‌ : ص 264 بب‍ ‌).

پس از دو بخش یادشده، فردوس می‌آید که در شرح احوال متأخران و معاصران نویسنده است و در حدود 70 تن از صوفیۀ متأخر و هم‌عصر او، از آگه شیرازی تا همدم شیرازی آمده است (نک‍ : ص 403 بب‍ ‌؛ گلچین، همانجا).

این کتاب با بخشی به نام خُلد خاتمه می‌یابد که در آن، مؤلف شرح مختصری از احوال و زندگی خود را آورده، و برخی از آثار نظم و نثر خود را معرفی کرده است؛ سپس اشعاری برگزیده از چند مثنوی خود، همچون هدایت‌نامه، گلستان ارم، انیس العاشقین، بحر الحقایق، و نیز برخی قصاید و غزلیات و رباعیاتش را نقل کرده است (نک‍ : ص 601-626).

ریاض العارفین نثری روان و ادیبانه دارد، اما اشتباهات موضوعی و تاریخی نیز در آن یافت می‌شود. مؤلف گاه اشعاری را به صوفیانی چون شقیق بلخی و بایزید بسطامی نسبت می‌دهد که به‌یقین از آنان نیست، و در موارد متعدد، در ذکر تاریخ تولد و درگذشت برخی از بزرگان نیز بی‌دقتیهایی دارد. مهم‌تر آنکه برخی از کسانی که او در این تذکره، آنان را به‌عنوان عارف شاعر یا شاعر عارف معرفی می‌کند، هیچ زمینۀ تعلیمی و یا ذوق عارفانه‌ای نداشته‌اند (گلچین، 1 / 667- 669). شاید ازهمین‌رو است که بنابر نظر برخی محققان، هدایت در مجمع الفصحاء خود به‌دلیل دستیابی به اطلاعات بیشتر، در برخی مطالب و تاریخهای ذکرشده در ریاض العارفین تجدید نظر کرده است (مصفا، «ک»).

ریاض العارفین نخستین‌بار در 1305 ق، با تصحیح و مقدمۀ مهدی‌قلی هدایت، در 367 صفحه به قطع وزیری و خط نستعلیق حاجی محمدرضایی سلطان‌الکتاب متخلص به «صفا»، در تهران به چاپ سنگی رسید (شچگلوا، 63 ؛ گلچین، 1 / 670؛ آقابزرگ، 11 /  329). این کتاب بار دیگر در 1316 ش، توسط کتاب‌فروشی مهدیه در تهران، و بار سوم در 1344 ش، به کوشش مهرعلی گرکانی در تهران به چاپ رسید (گلچین، همانجا؛ مشار، 2 /  2728). همچنین تصحیح جدیدی از این کتاب، همراه با فهرستهای پایانی به کوشش ابوالقاسم رادفرد و گیتا اشیدری، در 1385 ش در تهران منتشر شده است.

مآخذ

آقابزرگ، الذریعة؛ حبیبی، عبدالحی، راهنمای تاریخ افغانستان، کابل، 1348 ش؛ گلچین معانی، احمد، تاریخ تذکره‌های فارسی، تهران، 1348-1350 ش؛ مشار، خانبابا، فهرست کتابهای چاپی فارسی، تهران، 1351 ش؛ مصفا، مظاهر، مقدمه بر مجمع الفصحای رضاقلی هدایت، تهران، 1336 ش؛ هدایت، رضاقلی، ریاض العارفین، به کوشش مهرعلی گرکانی، تهران، 1344 ش؛ نیز:

Maulvi Mutiur Rahman, Catalogue of Persian Printed Books in the Library of the Asiatic Society, Calcutta, 1967; Rieu, Ch., Supplement to the Catalogue of the Persian Manuscripts in the British Museum, London, 1895; Shcheglova, O. P., Katalog Litografirovannykh king na persidskom iazyke v sobranii Vostochnogo Otdela Nauchnoi Biblioteki im. A. M. Gorkogo Leningradskogo Gosudarstvennogo Universiteta, Moscow, 1989; Storey, C. A., Persian Literature, London, 1972.

محبوبه هادینا